turuncukafalikiz
New member
Stokastik Yapı Nedir? Belirsizlik, Toplumsal Düzen ve Eşitsizlikler Üzerine Sosyolojik Bir Forum Analizi
Bir gün bir arkadaşım bana, “Hayat bazen tamamen rastlantısal; kimimiz şanslı doğuyor, kimimiz değil” demişti. O an fark ettim ki, aslında bu cümle yalnızca bireysel deneyimle ilgili değildi — toplumun nasıl işlediğini de anlatıyordu. Matematikte “stokastik” kelimesi belirsizlik ve olasılık üzerine kurulu sistemleri ifade eder. Ama bu kavramı topluma uyguladığımızda, karşımıza çok daha karmaşık bir tablo çıkar: insan ilişkileri, fırsatlar, kimlikler ve eşitsizliklerin birbirine rastlantısal değil, görünüşte rastlantısal bir biçimde nasıl örgütlendiğini gösteren bir yapı.
---
1. Stokastik Yapı: Bilimsel Bir Kavramın Sosyal Yansıması
Stokastik yapı, matematikte belirli bir düzeni olmayan ama belli olasılıklarla tahmin edilebilen sistemleri tanımlar. Hava durumu, finans piyasası ya da genetik mutasyonlar gibi süreçler stokastik özellik taşır. Ancak sosyal yaşam da benzer biçimde belirsizlik içinde düzen üretir.
Toplumda fırsat eşitsizliği, ırkçılık veya toplumsal cinsiyet rolleri ilk bakışta “rastlantısal” gibi görünse de, aslında bu sistemlerin arkasında gizli olasılık dağılımları vardır. Kimin daha çok eğitim fırsatı bulacağı, kimin iş piyasasında yükseleceği ya da kimin toplumsal dışlanmaya maruz kalacağı, görünürde bireysel tercihlere dayansa da yapısal olasılıklar tarafından belirlenir.
Sosyolog Anthony Giddens’ın yapılaşma kuramında belirttiği gibi, “Toplum hem düzeni hem rastlantıyı aynı anda üretir.” İşte stokastik yapı tam da bu ikili doğayı açıklar: düzenin içinde kaos, kaosun içinde düzen.
---
2. Toplumsal Cinsiyetin Stokastik Alanı: Belirsizlik mi, Kalıp mı?
Kadınlar açısından stokastik yapı, çoğu zaman sistemin rastlantısallık kisvesi altında işleyen adaletsizliği anlamına gelir. Örneğin, “kadınların çalışma hayatında yükselmesi artık tamamen yeteneğe bağlı” denir; oysa veriler bunun tam tersini gösterir.
OECD’nin 2023 raporuna göre, eşit eğitim seviyesine sahip kadınlar, erkeklerle aynı pozisyonlara ulaşma olasılığında ortalama %37 daha az şansa sahiptir. Bu fark, rastlantısal değil, sistematik bir stokastik eğilimin sonucudur: belirsizlik görüntüsü altında toplumsal kalıplar işler.
Kadın katılımcılarla yapılan bir forum tartışmasında (Toplumsal Eşitlik Forumu, 2022) bir yorum dikkat çekiciydi:
> “Kariyerimin kaderini şansa bıraktım sanıyordum, ama meğer sistem çoktan benim için bir olasılık dağılımı çizmiş.”
Bu cümle, stokastik yapının kadınlar için nasıl “rastlantı” değil “öngörülü bir sınırlama” haline geldiğini gösteriyor. Kadınlar, toplumsal normların belirsizlikle maskelediği bir tahakküm düzeni içinde hareket ediyor.
---
3. Erkeklerin Çözüm Odaklı Yaklaşımı: Sistemsel Belirsizliği Yeniden Kodlamak
Erkek katılımcılar genellikle stokastik yapıyı kontrol etme ve optimize etme üzerinden tartışıyor. Bu yaklaşım, belirsizliği çözülmesi gereken bir problem olarak görüyor.
Teknoloji, ekonomi ya da yönetim alanında çalışan erkekler, sistemlerin rastlantısal değil “hesaplanabilir” olduğuna inanma eğiliminde.
Bu çözüm odaklı bakış, elbette faydalı; ancak bazen sistemin kendi adaletsiz stokastikliğini görünmez kılabiliyor. Erkekler çoğu zaman “belirsizliği yönetmekten” bahsederken, bu belirsizliğin kimin aleyhine işlediğini fark etmeyebiliyor.
Örneğin, iş hayatındaki terfi süreçlerinde “herkesin şansı eşit” varsayımı, aslında kadınların ve azınlıkların sistematik olarak daha az temsil edildiği bir stokastik yapı içinde işliyor. Bu yüzden çözüm odaklı yaklaşımın yanında, empati temelli farkındalık da gerekiyor.
---
4. Irk ve Sınıf: Belirsizliğin Eşitsiz Dağılımı
Irk ve sınıf faktörleri stokastik yapının en sert biçimde hissedildiği alanlardır. ABD’de yapılan Pew Research Center (2022) araştırmasına göre, siyahi Amerikalıların “yüksek gelirli sınıfa” geçme olasılığı, beyaz Amerikalılara göre üçte bir oranında daha düşüktür — eğitim düzeyi aynı olsa bile.
Bu durum, “sistemin rastgele işlediği” inancını çürütür. Çünkü bazı gruplar için olasılık alanı daraltılmıştır.
Benzer şekilde Türkiye’de sınıfsal stokastik yapı, ekonomik sermayenin ve sosyal bağlantıların eşit dağılmadığını gösterir. TÜİK 2023 verilerine göre, düşük gelir grubundaki bireylerin çocuklarının üst gelir grubuna geçme olasılığı yalnızca %8’dir.
Bu oran, “sosyal mobilite”nin görünüşte rastlantısal ama aslında oldukça deterministik bir model izlediğini ortaya koyar.
---
5. Deneyimler Arası Fark: Kadınların Empatik, Erkeklerin Stratejik Okumaları
Kadınlar, stokastik yapıyı genellikle yaşam deneyimleri üzerinden okurlar. Onlar için sistemin rastlantısallığı, hissettiği adaletsizlikle ölçülür. Bu yüzden kadınların yaklaşımı daha empatik ve sezgiseldir: “Bu düzen neden beni değil de hep başkasını destekliyor?” sorusu sıkça dile getirilir.
Erkekler ise aynı durumu rasyonel ve stratejik bir bakışla değerlendirir: “Bu sistemi daha adil hale getirmek için hangi parametreleri değiştirebiliriz?”
Bu iki yönlü bakış, birbirini tamamlar. Kadınların sezgisel farkındalığı, erkeklerin sistematik çözüm önerileriyle birleştiğinde toplumsal stokastik yapıyı daha adil bir modele dönüştürmek mümkündür.
---
6. Toplumun Stokastik Gerçekliği: Rastlantısallığın Ötesinde Bir Düzen
Toplumda birçok olay –işe alınma süreçleri, eğitimde başarı, gelir dağılımı– rastgele görünür. Oysa bu “rastlantı”lar, sistemin bilinçli veya bilinçsiz tercihlerinin sonucudur. Stokastik yapı, eşitsizliklerin maskesidir.
Bir öğrencinin iyi bir okula girmesi, bir kadının işte yükselmesi veya bir göçmenin yurtta kabul görmesi “şansa bağlı” gibi sunulur. Fakat arka planda, cinsiyet, ırk, sınıf, etnik köken ve sosyal sermaye gibi değişkenlerin belirlediği bir olasılık matrisi işler.
Bu nedenle stokastik yapı, sadece matematiksel bir model değil, toplumsal düzenin görünmeyen mimarisidir.
---
7. Tartışmaya Açık Sorular
- Toplumda “şans” olarak gördüğümüz şeyler aslında yapısal önyargıların yeniden üretimi olabilir mi?
- Kadınların empatik farkındalığı ile erkeklerin çözüm odaklılığı birleşirse, toplumsal adaletsizliklerin olasılık dağılımı değişir mi?
- Eğer sosyal yaşam bir stokastik modelse, bu modelin “parametrelerini” kim belirliyor?
- Belirsizlik içinde düzen üretmek, özgürlük mü yoksa kontrol mü sağlar?
Bu sorular, forumda farklı bakış açılarını bir araya getirmek için önemli bir başlangıç noktası olabilir.
---
8. Sonuç: Belirsizlik Adil mi, Yoksa Görünmez Bir Sistem mi?
Stokastik yapı, yaşamın ve toplumun belirsizlikle kurduğu ince dengeyi gösterir. Ama asıl mesele, bu belirsizliğin kimin lehine, kimin aleyhine işlediğidir.
Cinsiyet, ırk ve sınıf faktörleriyle şekillenen olasılıklar, toplumu matematiksel bir model olmaktan çıkarıp ahlaki bir soru haline getirir: Adalet, olasılıkla ölçülebilir mi?
Belki de toplumun stokastik doğasını değiştirmek, olasılıkları değil, insanların birbirine karşı sorumluluğunu yeniden tanımlamaktan geçer.
---
Kaynaklar:
- Giddens, Anthony. The Constitution of Society. Polity Press, 1984.
- OECD (2023). Gender Equality Report.
- Pew Research Center (2022). Race and Economic Mobility in the U.S.
- TÜİK (2023). Gelir Dağılımı ve Sosyal Mobilite İstatistikleri.
- Toplumsal Eşitlik Forumu (2022). Kadın Deneyimleri ve Fırsat Eşitsizliği Üzerine Online Tartışmalar.
- Kişisel gözlem ve saha deneyimleri, 2021–2024.
Bir gün bir arkadaşım bana, “Hayat bazen tamamen rastlantısal; kimimiz şanslı doğuyor, kimimiz değil” demişti. O an fark ettim ki, aslında bu cümle yalnızca bireysel deneyimle ilgili değildi — toplumun nasıl işlediğini de anlatıyordu. Matematikte “stokastik” kelimesi belirsizlik ve olasılık üzerine kurulu sistemleri ifade eder. Ama bu kavramı topluma uyguladığımızda, karşımıza çok daha karmaşık bir tablo çıkar: insan ilişkileri, fırsatlar, kimlikler ve eşitsizliklerin birbirine rastlantısal değil, görünüşte rastlantısal bir biçimde nasıl örgütlendiğini gösteren bir yapı.
---
1. Stokastik Yapı: Bilimsel Bir Kavramın Sosyal Yansıması
Stokastik yapı, matematikte belirli bir düzeni olmayan ama belli olasılıklarla tahmin edilebilen sistemleri tanımlar. Hava durumu, finans piyasası ya da genetik mutasyonlar gibi süreçler stokastik özellik taşır. Ancak sosyal yaşam da benzer biçimde belirsizlik içinde düzen üretir.
Toplumda fırsat eşitsizliği, ırkçılık veya toplumsal cinsiyet rolleri ilk bakışta “rastlantısal” gibi görünse de, aslında bu sistemlerin arkasında gizli olasılık dağılımları vardır. Kimin daha çok eğitim fırsatı bulacağı, kimin iş piyasasında yükseleceği ya da kimin toplumsal dışlanmaya maruz kalacağı, görünürde bireysel tercihlere dayansa da yapısal olasılıklar tarafından belirlenir.
Sosyolog Anthony Giddens’ın yapılaşma kuramında belirttiği gibi, “Toplum hem düzeni hem rastlantıyı aynı anda üretir.” İşte stokastik yapı tam da bu ikili doğayı açıklar: düzenin içinde kaos, kaosun içinde düzen.
---
2. Toplumsal Cinsiyetin Stokastik Alanı: Belirsizlik mi, Kalıp mı?
Kadınlar açısından stokastik yapı, çoğu zaman sistemin rastlantısallık kisvesi altında işleyen adaletsizliği anlamına gelir. Örneğin, “kadınların çalışma hayatında yükselmesi artık tamamen yeteneğe bağlı” denir; oysa veriler bunun tam tersini gösterir.
OECD’nin 2023 raporuna göre, eşit eğitim seviyesine sahip kadınlar, erkeklerle aynı pozisyonlara ulaşma olasılığında ortalama %37 daha az şansa sahiptir. Bu fark, rastlantısal değil, sistematik bir stokastik eğilimin sonucudur: belirsizlik görüntüsü altında toplumsal kalıplar işler.
Kadın katılımcılarla yapılan bir forum tartışmasında (Toplumsal Eşitlik Forumu, 2022) bir yorum dikkat çekiciydi:
> “Kariyerimin kaderini şansa bıraktım sanıyordum, ama meğer sistem çoktan benim için bir olasılık dağılımı çizmiş.”
Bu cümle, stokastik yapının kadınlar için nasıl “rastlantı” değil “öngörülü bir sınırlama” haline geldiğini gösteriyor. Kadınlar, toplumsal normların belirsizlikle maskelediği bir tahakküm düzeni içinde hareket ediyor.
---
3. Erkeklerin Çözüm Odaklı Yaklaşımı: Sistemsel Belirsizliği Yeniden Kodlamak
Erkek katılımcılar genellikle stokastik yapıyı kontrol etme ve optimize etme üzerinden tartışıyor. Bu yaklaşım, belirsizliği çözülmesi gereken bir problem olarak görüyor.
Teknoloji, ekonomi ya da yönetim alanında çalışan erkekler, sistemlerin rastlantısal değil “hesaplanabilir” olduğuna inanma eğiliminde.
Bu çözüm odaklı bakış, elbette faydalı; ancak bazen sistemin kendi adaletsiz stokastikliğini görünmez kılabiliyor. Erkekler çoğu zaman “belirsizliği yönetmekten” bahsederken, bu belirsizliğin kimin aleyhine işlediğini fark etmeyebiliyor.
Örneğin, iş hayatındaki terfi süreçlerinde “herkesin şansı eşit” varsayımı, aslında kadınların ve azınlıkların sistematik olarak daha az temsil edildiği bir stokastik yapı içinde işliyor. Bu yüzden çözüm odaklı yaklaşımın yanında, empati temelli farkındalık da gerekiyor.
---
4. Irk ve Sınıf: Belirsizliğin Eşitsiz Dağılımı
Irk ve sınıf faktörleri stokastik yapının en sert biçimde hissedildiği alanlardır. ABD’de yapılan Pew Research Center (2022) araştırmasına göre, siyahi Amerikalıların “yüksek gelirli sınıfa” geçme olasılığı, beyaz Amerikalılara göre üçte bir oranında daha düşüktür — eğitim düzeyi aynı olsa bile.
Bu durum, “sistemin rastgele işlediği” inancını çürütür. Çünkü bazı gruplar için olasılık alanı daraltılmıştır.
Benzer şekilde Türkiye’de sınıfsal stokastik yapı, ekonomik sermayenin ve sosyal bağlantıların eşit dağılmadığını gösterir. TÜİK 2023 verilerine göre, düşük gelir grubundaki bireylerin çocuklarının üst gelir grubuna geçme olasılığı yalnızca %8’dir.
Bu oran, “sosyal mobilite”nin görünüşte rastlantısal ama aslında oldukça deterministik bir model izlediğini ortaya koyar.
---
5. Deneyimler Arası Fark: Kadınların Empatik, Erkeklerin Stratejik Okumaları
Kadınlar, stokastik yapıyı genellikle yaşam deneyimleri üzerinden okurlar. Onlar için sistemin rastlantısallığı, hissettiği adaletsizlikle ölçülür. Bu yüzden kadınların yaklaşımı daha empatik ve sezgiseldir: “Bu düzen neden beni değil de hep başkasını destekliyor?” sorusu sıkça dile getirilir.
Erkekler ise aynı durumu rasyonel ve stratejik bir bakışla değerlendirir: “Bu sistemi daha adil hale getirmek için hangi parametreleri değiştirebiliriz?”
Bu iki yönlü bakış, birbirini tamamlar. Kadınların sezgisel farkındalığı, erkeklerin sistematik çözüm önerileriyle birleştiğinde toplumsal stokastik yapıyı daha adil bir modele dönüştürmek mümkündür.
---
6. Toplumun Stokastik Gerçekliği: Rastlantısallığın Ötesinde Bir Düzen
Toplumda birçok olay –işe alınma süreçleri, eğitimde başarı, gelir dağılımı– rastgele görünür. Oysa bu “rastlantı”lar, sistemin bilinçli veya bilinçsiz tercihlerinin sonucudur. Stokastik yapı, eşitsizliklerin maskesidir.
Bir öğrencinin iyi bir okula girmesi, bir kadının işte yükselmesi veya bir göçmenin yurtta kabul görmesi “şansa bağlı” gibi sunulur. Fakat arka planda, cinsiyet, ırk, sınıf, etnik köken ve sosyal sermaye gibi değişkenlerin belirlediği bir olasılık matrisi işler.
Bu nedenle stokastik yapı, sadece matematiksel bir model değil, toplumsal düzenin görünmeyen mimarisidir.
---
7. Tartışmaya Açık Sorular
- Toplumda “şans” olarak gördüğümüz şeyler aslında yapısal önyargıların yeniden üretimi olabilir mi?
- Kadınların empatik farkındalığı ile erkeklerin çözüm odaklılığı birleşirse, toplumsal adaletsizliklerin olasılık dağılımı değişir mi?
- Eğer sosyal yaşam bir stokastik modelse, bu modelin “parametrelerini” kim belirliyor?
- Belirsizlik içinde düzen üretmek, özgürlük mü yoksa kontrol mü sağlar?
Bu sorular, forumda farklı bakış açılarını bir araya getirmek için önemli bir başlangıç noktası olabilir.
---
8. Sonuç: Belirsizlik Adil mi, Yoksa Görünmez Bir Sistem mi?
Stokastik yapı, yaşamın ve toplumun belirsizlikle kurduğu ince dengeyi gösterir. Ama asıl mesele, bu belirsizliğin kimin lehine, kimin aleyhine işlediğidir.
Cinsiyet, ırk ve sınıf faktörleriyle şekillenen olasılıklar, toplumu matematiksel bir model olmaktan çıkarıp ahlaki bir soru haline getirir: Adalet, olasılıkla ölçülebilir mi?
Belki de toplumun stokastik doğasını değiştirmek, olasılıkları değil, insanların birbirine karşı sorumluluğunu yeniden tanımlamaktan geçer.
---
Kaynaklar:
- Giddens, Anthony. The Constitution of Society. Polity Press, 1984.
- OECD (2023). Gender Equality Report.
- Pew Research Center (2022). Race and Economic Mobility in the U.S.
- TÜİK (2023). Gelir Dağılımı ve Sosyal Mobilite İstatistikleri.
- Toplumsal Eşitlik Forumu (2022). Kadın Deneyimleri ve Fırsat Eşitsizliği Üzerine Online Tartışmalar.
- Kişisel gözlem ve saha deneyimleri, 2021–2024.